Giriş; Bir ülkede milli gelir artışının yüksek oluşu o ülkenin gelişmiş bir ülke olarak adlandırılabilmesi için yeterli değildir. Ekonomik açıdan kalkınmış birçok ülkede sosyal sorunların çözülemediğinin görülmesi; ekonomik büyüme ve insani gelişme arasındaki ilişkinin daha iyi kurulması gereğini ortaya çıkarmıştır.
Türkiye İnsani Gelişme Endeksi’ne Göre Hangi Sırada?
Bu doğrultuda, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yayımlanan İnsani Gelişme Raporlarında (İGR), gelirin yanı sıra insani gelişmeyi ölçmeyi amaçlayan gelir dışı göstergelerin de esas alındığı bir takım endeksler yayımlanmaya başlanmıştır. Bu endekslerdeki temel anlayış, insani gelişmenin kişilerin seçeneklerini artırma süreci olmasıdır. Bu seçenekler sonsuz ve değişken olabilir. Eğitim, sağlık, istihdam, sosyal güvenlik hizmetlerine ve temiz suya erişim ile toplumsal faaliyetlerde yer alabilme ve karar alma mekanizmalarına katılabilme bu seçeneklerden yalnızca bazılarıdır. Ancak, yaşam standartlarının belirlenmesinde hem ilgili hem de verisi olan değişkenlerin bir arada bulunması oldukça zordur.
UNDP, ölçülebilir ve ulaşılabilir veriler olması dolayısıyla gelir, eğitim sağlık, istihdam, ücretler, cinsiyet farklılıkları, karar alma mekanizmalarına katılım, çevre kirliliği, elektrik hizmetlerine ve temiz suya erişim, ısınmak için kullanılan yakıt türü, araç sahipliği gibi insani gelişmeyi ölçmeyi amaçlayan göstergeler kullanmaktadır (1).
İnsani Gelişme Endeksi (İGE)
İGE, İnsani Gelişme Raporlarında insani gelişmeyi ölçmeyi amaçlayan endekslerden biri olup insani gelişmenin, uzun ve sağlıklı bir yaşam, eğitim ve insanca bir yaşam için gerekli gelir olarak belirlenen üç boyutuna ilişkin bileşik bir ölçüt ortaya koyar (2). Dağılım ilk olarak 1990 yılında Pakistanlı ekonomist Mahbub ul Haq tarafından geliştirilmiştir (3) ve 0 ile 1 arasında değişen bir değere sahiptir. Hesaplanan değer 1’e ne kadar yakınsa insani gelişmenin o kadar iyi olduğu sonucu ortaya çıkar.
İGE hesaplamasında kullanılan sağlık, eğitim ve gelir bileşenlerinde zaman içinde metodolojik değişikler yapılmakla beraber 2010 yılından itibaren sırasıyla;
• Sağlık; doğumda beklenen yaşam süresi (yıl),
• Eğitim; beklenen okullaşma yılı, ortalama okullaşma yılı ve
• Gelir; kişi başına Gayri Safi Milli Gelir (GSMG) üzerinden hesaplanmaktadır (4).
İGE üç farklı boyutta insani gelişimle ilgili ilerlemelerin ulusal ortalamasını temsil eder. Bütün ortalama göstergelerde olduğu gibi aynı ülke nüfusunun insani gelişme alanında kendi içindeki eşitsizliklerini gizlemektedir. Gelişme dağılımı farklı olan iki ülke aynı ortalama İGE değerine sahip olabilmektedir (5). Ayrıca insani gelişme göstergesi genel ve yüzeysel göstergelerle ilgilidir. Örneğin, eğitim ölçütünde okur-yazar ve üniversiteye kayıt verileri esas alınır. Bu yüzeysel görüntü nicel durumu yansıtırken, nitel durumu perdeleyebilir (6). İGR’nda yukarıda değinilen benzer sorunlar için farklı göstergeler de kullanılmaktadır (örn. Eşitsizliğe Uyarlanmış İnsani Gelişme Endeksi- EUİGE gibi).
Zaman zaman İGE hesaplama yönteminde değişikliğe gidilmekte ve/veya geçmiş yıllara ait veriler güncellenmektedir. Bu nedenlerle geçmiş yıllara ait İGE değerleri de genellikle beşer yıllık dönemlerle yeniden hesaplanıp yayımlanmaktadır (4).
Türkiye’nin İGE Değerinin Değişimi
Türkiye 1990’larda İnsani Gelişme Endeksi’ne göre “orta insani gelişme” kategorisinde yer almakta iken son yıllarda “yüksek insani gelişme” kategorisinde yer almaktadır. 1980 ve 2012 arasında Türkiye’nin İGE değeri 0.474’ten 0.722’ye çıktı. Bu, toplamda yüzde 52’lik, yıl başına ise ortalama yüzde 1,3’lük bir artış anlamına geliyor (7). Tablo 1’de Türkiye’nin İGE ve hesaplamada kullanılan bileşenlerinin yıllara göre değerleri görülüyor. (Hesaplama yöntemindeki değişiklikler nedeniyle önceki yılların verileri yeniden düzenlenmiştir. Aynı yıllardaki mevcut raporlarla rakamlar uyuşmayabilir.)
Tablo 1: Yeni bileşen göstergeleri ve yeni metodlarla Türkiye’nin İGE verilerinin zaman içindeki eğilimi
| Doğumda beklenen yaşam ümidi (yıl) | Beklenen okullaşma yılı | Ortalama okullaşma yılı | Kişi başına GSMG (2005 PPP$) | İnsani Gelişme Endeksi değeri | |
| 1980 | 56,5 | 7,4 | 2,9 | 5,872 | 0,474 |
| 1985 | 60,1 | 8,3 | 4,0 | 6,583 | 0,530 |
| 1990 | 63,1 | 8,8 | 4,5 | 7,960 | 0,569 |
| 1995 | 66,1 | 9,5 | 4,8 | 8,539 | 0,598 |
| 2000 | 69,5 | 10,6 | 5,5 | 9,675 | 0,645 |
| 2005 | 72,1 | 11,7 | 6,1 | 11,320 | 0,684 |
| 2010 | 73,7 | 12,9 | 6,5 | 12,440 | 0,715 |
| 2011 | 74,0 | 12,9 | 6,5 | 13,344 | 0,720 |
| 2012 | 74,2 | 12,9 | 6,5 | 13,710 | 0,722 |
Kaynak: Human Development Report 2013, The Rise of the South: Human Progress in a Diverse World. Explanatory note on 2013 HDR composite indices, Turkey: HDI values and rank changes in the 2013 Human Development Report
1980’den 2012’ye kadar doğumda beklenen yaşam ümidi 17,7 yıl, beklenen okullaşma yılı 5,5 yıl, ortalama okullaşma yılı 3,6 yıl artış gösterdi. Kişi başına GSMG ise %133 artış göstererek 5,872 ABD Doları’ndan 13,710 ABD Doları’na yükseldi (8). Şekil 1’de Türkiye’nin İGE bileşenlerinin günümüze kadar olan eğilimlerini görmekteyiz (8). Şekil 2 ise Türkiye’nin Avrupa ve Orta Asya ülkeleri, yüksek insani gelişme gösteren ülkeler ve dünya ortalamasına göre İGE eğilimlerini 1980’den günümüze kadar göstermekte (9).
Şekil 1: 1980-2011 yılları arasında Türkiye’nin İGE bileşik endekslerindeki eğilimler
Şekil 2: 1980’den günümüze İGE eğilimleri
Ülke sıralamalarına baktığımızda ise 1990’da 130 ülke içerisinde 72., 1995’te 174 ülke içerisinde 66., 2000’de 174 ülke içerisinde 85., 2005’te 177 ülke içerisinde 94., 2010’da 169 ülke içerisinde 83., 2011’de 187 ülke içerisinde 92., 2012’de ise 186 ülke içerisinde 90. sırada yer aldığını görüyoruz.
İGE değerindeki artışa rağmen sıralamalardaki değişiklikler i)verileri hesaplanan ülke sayısının her yıl değişiklik göstermesine, ii)hesaplama yöntemlerinde değişiklik yapılmasıyla birlikte ülkelerin puanlarının değişmesi ve sıralamanın yeniden düzenlenmesine, iii)diğer ülkelerin insani gelişmenin seviyesindeki gerçek değişikliklerine bağlıdır. Bu sebeplerden dolayı İGE değer ve sıralamaları karşılaştırılabilir değildir.
İGE değerinin artmasından daha önemli olan ülkenin bütün ülkeler arasında gelirdeki sıralamasıyla İGE sıralaması arasındaki fark yani “performans”tır. Bir ülke, İGE puanındaki sıralaması gelirdeki sıralamasından daha yukarıda ise pozitif, aşağıda ise negatif performansa sahip demektir.
Negatif performans, o ülkenin, elinde daha yüksek insani gelişmeyi sağlayacak geliri olmasına rağmen, bunu beceremiyor olması demektir. Başarısızlığının nedeni ise elindeki gelirini insani gelişmeyle ilişkisiz işler için kullanmasıdır. Örneğin Türkiye 1990’da 130 ülke arasında İGE sıralamasına göre 59., gelir sıralamasına göre 60. sırada yer alıyor. Gelirine göre olması gereken sıradan bir sıra daha önde. Performansı +1. Kendisinden daha düşük performans gösteren 58 ülke mevcut. 2013’te ise 186 ülke arasında İGE sıralamasına göre 90., gelir sıralamasında ise 58. sırada. Performansı -32. Sadece 8 ülke performans açısından Türkiye’den daha kötü durumda. O ülkeler ise Katar, Kuveyt, Umman, Gabon, Botsvana, Güney Afrika, Ekvator Ginesi ve Angola. Türkiye’nin performansının yıllar içinde değişimi ve geride kalan ülkelerin sayısını Tablo 2’de görmekteyiz (10- 31).
Tablo 2: 1990-2013 arasında Türkiye’nin performansı ve geride kalan ülkeler
| Yıl | Ülke sayısı | İGE sıralaması | Gelir düzeyi sıralaması | Performans | Geride kalan ülke sayısı |
| 1990 | 130 | 59 | 60 | 1 | 58 |
| 1991 | 160 | 70 | 76 | 6 | 94 |
| 1992 | 160 | 71 | 75 | 4 | 82 |
| 1993 | 173 | 73 | 83 | 10 | 113 |
| 1994 | 173 | 68 | 78 | 10 | 113 |
| 1995 | 174 | 66 | 65 | -1 | 69 |
| 1996 | 174 | 84 | 72 | -12 | 33 |
| 1997 | 175 | 74 | 70 | -4 | 56 |
| 1998 | 174 | 69 | 67 | -2 | 65 |
| 1999 | 174 | 86 | 64 | -22 | 17 |
| 2000 | 174 | 85 | 61 | -24 | 11 |
| 2001 | 162 | 82 | 61 | -21 | 15 |
| 2002 | 173 | 85 | 67 | -18 | 20 |
| 2003 | 175 | 96 | 80 | -16 | 28 |
| 2004 | 177 | 88 | 76 | -12 | 33 |
| 2005 | 177 | 94 | 76 | -18 | 19 |
| 2006 | 159 | 92 | 70 | -22 | 12 |
| 2007-8 | 177 | 84 | 66 | -18 | 12 |
| 2009 | 182 | 79 | 63 | -16 | 23 |
| 2010 | 169 | 83 | 57 | -26 | 9 |
| 2011 | 187 | 92 | 67 | -25 | 12 |
| 2013 | 186 | 90 | 58 | -32 | 8 |
Kaynak: UNDP Human Development Reports 1900- 2013
Türkiye 1990’ların ilk yarısına kadar pozitif performansa sahip iken 1995’ten itibaren sürekli olarak negatif performans sergilemiştir. Eğitim, sağlık ve gelir bileşenlerinin tümünde ilerleme kaydedilmesine rağmen ekonomideki ilerleme daha hızlı olmuş, bunu eğitim ve sağlık alanları aynı şekilde takip edememiştir. Yani Türkiye kazandığı parayı aynı oranda eğitime ve sağlığa aktaramamış, başka yerlerde kullanmıştır.
Dünyadan örnekler
Dünyadaki örneklere baktığımızda ise en çarpıcı örnekler İlker Belek’in yazılarında defalarca değindiği ABD ve Küba’dır (32- 36). Tablo 3’te ABD, Küba ve Türkiye’nin 2013 İGE ve bileşenlerinin değerlerini ve performanslarını görmekteyiz (31).
Tablo 3: ABD, Küba ve Türkiye’nin 2013 İGE ve bileşenlerinin değerleri ve performansları
| İGE değeri | Doğumda beklenen yaşam ümidi (yıl) | Ortalama okullaşma yılı | Beklenen okullaşma yılı | Kişi başına GSMG (2005 PPP$) | Performans | |
| ABD | 0,937 | 78,7 | 13,3 | 16,8 | 43,480 | 6 |
| Küba | 0,780 | 79,3 | 10,2 | 16,2 | 5,539 | 44 |
| Türkiye | 0,722 | 74,2 | 6,5 | 12,9 | 13,710 | -32 |
2013 İGE sıralamasında Küba 59. sırada olup performansı 44’tür. Gelir sıralamasına göre olması gereken sıralamadan 44 sıra öndedir. ABD ise 3. sırada olup performansı 6’dır. Geçmiş yıllarda negatif performansa sahipken son yıllarda pozitif performansa sahiptir ancak yine de geliri yüksek olmasına rağmen performansı Küba kadar iyi değildir.
Sonuç ve Öneriler
İGE UNDP’nin yıllık olarak yayımladığı insani gelişmeyi sadece gelir düzeyi üzerinden değil, eğitim ve sağlık değerleri üzerinden de değerlendirmeyi amaçladığı bir endekstir. Önemli olan ülkelerin bu endeksteki sıralaması değil, gelir düzeyine göre olan sıralamasıyla İGE sıralamasının arasındaki farktır. Yani gelirini eğitim ve sağlığa ne kadar kanalize edebildiğinin göstergesidir. Türkiye için bu değerlere baktığımızda; gelir seviyesindeki artışın aynı oranda insani gelişmeye yansımadığını görüyoruz. Özellikle eğitim göstergelerinin olması gereken seviyelerden uzak olduğunu söylemek mümkün. Bunun için sağlığa ve özellikle de eğitime bütçeden ayrılan pay arttırılmalı, herkesin her zaman, her yerde ulaşabileceği ve eşit şekilde yararlanabileceği bir sistem ortaya konulmalıdır.
Kaynaklar:
1) UNDP, International Human Development Indicators
2) http://hdr.undp.org/en/statistics/hdi/
3) http://hdr.undp.org/en/humandev/
4) TC. Kalkınma Bakanlığı, Türkiye’nin İnsani Gelişme Endeksi ve Endeks Sıralamasının Analizi, Ekim 2011, Ankara
5) http://www.undp.org/content/dam/turkey/docs/Publications/hdr/faq_ihdi-TR_ece%20FU.pdf
6) Önder, İ., İnsani gelişme
endeksinin ölçmediği, Sol Portal, 8 Aralık 2013
7) http://yeniufuklar.info/tr/1001/7
8) Human Development Report 2013, The Rise of the South: Human Progress in a Diverse World. Explanatory note on 2013 HDR composite indices, Turkey: HDI values and rank changes in the 2013 Human Development Report.
9) http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/TUR.html
10) UNDP, Human Development Report 1990, 1990, New York
11) UNDP, Human Development Report 1991, 1991, New York
12) UNDP, Human Development Report 1992, 1992, New York
13) UNDP, Human Development Report 1993, 1993, New York
14) UNDP, Human Development Report 1994, 1994, New York
15) UNDP, Human Development Report 1995, 1995, New York
16) UNDP, Human Development Report 1996, 1996, New York
17) UNDP, Human Development Report 1997, 1997, New York
18) UNDP, Human Development Report 1998, 1998, New York
19) UNDP, Human Development Report 1999, 1999, New York
20) UNDP, Human Development Report 2000, 2000, New York
21) UNDP, Human Development Report 2001, 2001, New York
22) UNDP, Human Development Report 2002, 2002, New York
23) UNDP, Human Development Report 2003, 2003, New York
24) UNDP, Human Development Report 2004, 2004, New York
25) UNDP, Human Development Report 2005, 2005, New York
26) UNDP, Human Development Report 2006, 2006, New York
27) UNDP, Human Development Report 2007/8, 2008, New York
28) UNDP, Human Development Report 2009, 2009, New York
29) UNDP, Human Development Report 2010, 2010, New York
30) UNDP, Human Development Report 2011, 2011, New York
31) UNDP, Human Development Report 2013, 2013, New York
32) Belek, İ., Küba İnsani Gelişmede Birinci, Sol Portal, 26 Haziran 2006
33) Belek, İ., 50. Yılda Küba Yine Birinci, Sol Portal, 5 Ocak 2009
34) Belek, İ., İnsani Gelişmede Son Durum, Sol Portal, 12 Ekim 2009
35) Belek, İ., Ekonomik Kriz Küba’da İnsani Gelişmeyi Nasıl Etkiledi?, Sol Portal, 26 Aralık 2011
36) BELEK, İ., Küba, Türkiye, ABD, İnsani Gelişme ve Sağlık, Sol Portal, 6 Aralık 2013