Sağlıkta Şiddet Tıp Öğrencilerinin Mesleğe ve Hastalara Bakışını Nasıl Etkiliyor?

Sağlıkta Şiddet Tıp Öğrencilerinin Mesleğe ve Hastalara Bakışını Nasıl Etkiliyor? Bir Fakülte Örneği
Setenay S. Yalınbaş (*1), Filiz Bulut (*2), M. Murat Civaner (*3)

GİRİŞ

Sağlık kurumlarındaki şiddet “hasta ya da toplumun herhangi bir üyesinden gelen ve sağlık çalışanı için risk oluşturan; sözel şiddet, tehdit ya da fiziksel saldırıyı içeren durum” olarak ifade edilmektedir (Saines 1999). Türkiye’de son yıllarda acil servis, psikiyatri, 112 çalışanları gibi şiddete maruz kalma oranı yüksek birimlerdeki şiddet olaylarının artmasının yanında, tüm çalışma alanlarında şiddet olayları görülmeye başlamıştır (Elbek ve Adaş 2012). Ülke çapında 12,944 sağlık çalışanının katıldığı bir çalışmada; son 12 ayda sağlık çalışanlarının %44.7’sinin işyerinde şiddete maruz kaldığı, %6.8’inin fiziksel şiddete, %43.2’sinin sözlü şiddete uğradığı saptanmıştır (Pinar ve ark. 2017). Türkiye’de günde ortalama 30 sağlık çalışanının şiddete uğradığı saptanmıştır (TBMM 2013).

YÖNTEM

Çalışmamızda hekim adaylarının sağlıkta şiddet karşısındaki düşünceleri ve mesleğe yönelik bakışlarının nasıl etkilendiği araştırılmaktadır. Araştırmaya, Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi 2016-2017 Eğitim ve Öğretim döneminde birinci sınıfta olan 163, üçüncü sınıfta olan 146 ve altıncı sınıfta olan 99 öğrenci olmak üzere toplam 408 öğrenci katılmıştır. Kesitsel tipteki araştırmanın verileri, araştırmacılarca geliştirilen 17 soruluk bir anket formu ile toplanmıştır.

BULGULAR

Araştırmaya katılan tıp fakültesi öğrencilerinin %55.2’si tıp eğitimi aldığı süreçte hasta ya da yakınlarından kendisine yönelen şiddete maruz kalmış ya da tanık olmuştur. Bu öğrencilerin %47.1’i sözlü şiddete, %3.1’i fiziksel şiddete maruz kaldıklarını, %78.0’ı ise şiddete tanık olduklarını belirtmişlerdir. Altıncı sınıf öğrencileri sözel şiddete ve fiziksel şiddete diğerlerine göre anlamlı düzeyde daha fazla maruz kaldıklarını ifade etmişlerdir. Katılımcıların büyük çoğunluğu, sağlık alanındaki şiddetin önemli bir sorun olduğunu düşünmektedir (%88.6).

Günümüzde hasta-hekim ilişkisinin niteliği üzerine düşünceler sorgulandığında; katılımcıların %54.3’ü hastaların hekimlere saygı duymadığını, %41.1’i ise hekimlerin hastalara saygı duymadığını belirtmiştir. Hekimlerin hastalara karşı yaklaşımlarının olumsuz olduğunu vurgulayan “Hekimler hastalara saygı duymuyor”, “Hekimler hastaları sevmiyor” ve “Hekimler hastalara yeterli ilgiyi göstermiyor” gibi ifadelere, şiddete maruz kalmayanlar kalanlara göre, birinci ve üçüncü sınıf öğrencileri altıncı sınıf öğrencilerine göre daha fazla katılmaktadır (p<0.05). Hasta-hekim ilişkisinin “olması gerektiği gibi” olduğunu düşünenlerin oranı %4.3’tür.

Araştırmaya katılan öğrenciler, sağlık alanındaki şiddetin en etkili ilk üç nedenini “Şiddete uygulanan hukuki yaptırımların caydırıcılıktan uzak oluşu” (%88.7), “Performans sistemi nedeniyle hasta başına ayrılan sürenin azalması” (%88.2) ve “Şiddetin bir tür hak arama yöntemine dönüşmesi” (%87.8) biçiminde sıralamışlardır.

Desteklenen çözüm önerileri ortak paydalarına göre gruplandığında; ‘Yeterli yaptırım’ (%93.4) ile ‘Topluma yönelik öneriler’in (%91.7), küçük bir farkla ‘Sağlık politikalarına yönelik öneriler’in (%90.9) önüne geçtiği görülmektedir. Katılımcılar, şiddetin nedenleri üzerine düşüncelere benzer biçimde, öneriler içinde hekimlere yönelik olanları diğerlerine göre daha düşük düzeyde desteklemişlerdir (%83.0).

 

	Etki	%
Mesleki geleceğe ilişkin kaygı yaratma	Meslek yaşamımda şiddete maruz kalma olasılığım hiç de az değil.	80.5
	Klinikte şiddete uğrama olasılığı beni ürkütüyor.	68.0
	Uzman olmayı düşünürsem, seçeceğim alan Halk Sağlığı ya da Temel Bilimler gibi şiddet açısından düşük riskli bir alan olur.	18.3
İnsanlara yardımcı olma motivasyonunun azalması	Riskli vakalara müdahale etmek istemiyorum.	24.6
	Mesleğe başlarken sahip olduğum ideallerden uzaklaştım.	23.6
	Verdiğim emekler bu insanlar için fazla diye düşünüyorum.	22.4
	İnsanlara yardım etmek benim için eskisi kadar önemli değil.	14.7
Mesleği seçtiğine pişman olma	Fakülteye kaydolduğum günkü kadar hevesli değilim.	42.0
	Tekrar tercih yapacak olsam yine tıp fakültesini seçerdim.*	15.4
	İmkanım olsa bugün tıp fakültesini bırakırım.	11.2
	Bu mesleği seçtiğim için pişmanım.	8.6
	Şiddet sorunu nedeniyle bazen tıp fakültesini bırakmayı düşündüğüm oluyor.	5.9
Etki yok	Şiddet sorunu hekimliğe bakışımı etkilemiyor.	34.4

* Bu ifadeye katılmayanların yüzdesi

Katılımcılar; şiddete maruz kalmaları durumunda mesleğe bakışlarının ve hastaya yaklaşımlarının nasıl olacağını anlamaya yönelik ifadeler arasında en sık “Karar alırken cesaretimi kaybederim” (%55.7), “Hastalardan soğurum” (%55.6) ve “Riskli vakalara müdahale etmek istemem” (%50.6) ifadelerine katılmışlardır.

TARTIŞMA

Her iki öğrenciden biri hasta ya da yakınlarından kendilerine yönelen sözlü ya da fiziksel şiddete uğrayarak ya da buna tanık olarak bir biçimde şiddete maruz kalmıştır. Yanı sıra, henüz eğitimlerinin başındaki birinci sınıf öğrencileri arasında her üç kişiden biri şiddete tanık olduğunu ifade etmiştir; ki bu bulgu şiddetin yaygınlığına ilişkin dikkat çekici bir veri sağlamaktadır. Bu oranlar oldukça kaygı vericidir. Bekleneceği üzere, öğrencilerin eğitimleri ilerledikçe maruziyetleri artmaktadır; altıncı sınıf öğrencilerinde şiddete maruziyet diğerlerine göre yüksektir. Buna karşın 2016 tarihli Sağlık Bakanlığı Hukuki Yardım ve Beyaz Kod Uygulaması Genelgesi’nde stajyerler ve internler ‘Beyaz Kod’ kapsamı dışında tutulmaktadır. Öğrencilerin şiddete maruz kalmaları durumunda böyle bir hakka sahip olmayışları önemli bir eksikliktir; bu eksiklik öğrencilerin kaygılarını ayrıca artırabilir, eğitimlerini ve hastalara yaklaşımlarını olumsuz etkileyebilir.

Katılımcıların yarısından fazlası, şiddete uğradıktan sonra mesleki kararlarını cesaretle alamayacağını ve hastalardan soğuyacağını ifade etmiştir. Riskli hastalara tıbbi girişimde bulunmayacağını ifade eden öğrencilerin sayısı şiddete maruz kalınması senaryosunda iki kat artmış, her iki öğrenciden biri bu durumda hastalara müdahale etmeyeceğini belirtmiştir. Toplum sağlığı ve sağlık hakkı açısından ürkütücü olan bu tabloya, gerek mezuniyet öncesi ve sonrası tıp eğitimiyle, gerekse de sağlık politikalarının çalışan sağlığını yeterince önemsemesiyle müdahil olunmalıdır.

Altıncı sınıf öğrencilerinin, şiddete maruz kalınması durumunda mesleğe bakışın, hastalara yaklaşımın ve hizmet sunma yükümlülüğünün olumsuz etkileneceğine ilişkin ifadelere diğer öğrencilere göre daha fazla katılmaları sağlıkta şiddetin tıp eğitimi sürecindeki bir yansıması olabilir. Öğrenciler sağlık hizmetinin içine girerek sağlık sisteminin bir parçası oldukça sağlıkta şiddet sorunu onları daha çok etkiliyor ve olumsuz etkiler bu nedenle daha fazla ortaya çıkıyor olabilir. Nitekim tıp öğrencilerine yönelik kısıtlı sayıdaki çalışmalardan birinde, intern hekimlerin %65.5’inin işyerinde şiddete uğradığı saptanmış, bu öğrencilerin %95.7’sinin duygusal-sözel, %4.3’ünün fiziksel şiddete maruz kaldığı belirtilmiştir (İlhan ve ark. 2009) .

SONUÇ

Sağlıkta şiddet sorunu ile tıp öğrencilerinin mesleğe ve hastalara bakışı arasındaki ilişkiyi anlamayı amaçlayan bu çalışmada; çalışma örneğine alınan öğrencilerin şiddete oldukça yüksek oranlarda maruz kaldıkları ve şiddetin gerek mesleğe ilişkin duygu ve düşüncelerini, gerekse de hastalara karşı tutumlarını olumsuz etkilediği gösterilmiştir. Tıp eğitimi boyunca şiddete maruziyetle birlikte bu etki artmaktadır; altıncı sınıf öğrencileri şiddet olgusu nedeniyle insanlara yardımcı olma motivasyonlarını kaybettiklerini, şiddete maruz kalmaları durumunda mesleğe ve hastalara yaklaşımlarının olumsuz etkileneceğini daha fazla ifade etmişlerdir. Sağlık çalışanlarına yönelen şiddet, öğrencilerde, riskli hastalara müdahale etmekten kaçınma derecesinde bir tepkiye yol açabilmektedir. Araştırma ile şiddetin daha az görünen bir boyuttaki etkisine ilişkin önemli bir veri elde edilmiş, sağlıkta şiddet sorunundan tıp öğrencilerinin de etkilenebileceği saptanmıştır.

Her iki öğrenciden birinin şiddete maruz kalırsa sonrasında riskli hastalara tıbbi girişimde bulunmayacağını ifade etmesi bulgusu dahi tek başına sağlıkta şiddet sorununun hekimlik mesleğinin değerleri ve toplum sağlığı açısından önemini göstermektedir. Sağlık çalışanlarına yönelen şiddet sorununa, öğrencilerin de işaret ettiği üzere sağlık politikaları gibi makro belirleyenlerden başlayarak zaman yitirmeden müdahil olunmalıdır.

BİLGİLENDİRME
Bu çalışma, 11-12 Eylül 2017 tarihleri arasında İzmir’de düzenlenen Uluslararası Hemşirelik Uygulamalarında Etik Kongresi’nde ve 11-13 Mayıs 2018 tarihleri arasında Marmara Üniversitesi Öğrenci Kongresinde sözlü bildiri olarak sunulmuştur. Çalışma ayrıca Toplum ve Hekim Dergisi Mart-Nisan 2018 sayısında yayınlanmıştır.

 

(1) Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi 5. sınıf öğrencisi
(2) MA., Uludağ Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Tıp Tarihi ve Etik AD Doktora öğrencisi
(3) Prof.Dr, Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik AD / mcivaner@gmail.com

 

KAYNAKLAR

• Annagür, B. (2010) Sağlık çalışanlarına yönelik şiddet: Risk faktörleri, etkileri, değerlendirilmesi ve önlenmesi, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 2(2): 161-173
• Courtney-Pratt, H., Pich, J., Levett-Jones, T. Moxey, A. (2017) I was yelled at, intimidated and treated unfairly’. nursing students’ experiences of being bullied in clinical and academic settings, J Clin Nurs
• di Martino, V. (2002). Workplace violence in the health sector, Geneva: WHO.
• Dikmetaş, E., Top, M. Ergin, G. (2011) Asistan Hekimlerin Tükenmişlik ve Mobbing Düzeylerinin İncelenmesi, Türk Psikiyatri Dergisi, 22
• Elbek, O. Adaş, E. (2012). Şiddetin Gölgesinde Hekimlik, Aydın: Aydın Tabip Odası.
• Elliott, P. P. (1997) Violence in health care. What nurse managers need to know, Nurs Manage, 28(12): 38-41; quiz 42
• Fernandes, C. M., Bouthillette, F., Raboud, J. M., Bullock, L., Moore, C. F., Christenson, J. M., Grafstein, E., Rae, S., Ouellet, L., Gillrie, C. Way, M. (1999) Violence in the emergency department: a survey of health care workers, CMAJ, 161(10): 1245-1248
• İlhan, M., Özkan, S., Kurtçebe, Z. Aksakal, F. (2009) Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesinde çalışan araştırma görevlileri ve intörn doktorlarda şiddete maruziyet ve şiddetle ilişkili etmenler, Toplum Hekimliği Bülteni 28(3)
• İlhan, M. N., Çakır, M., Tunca, M. Z., Avcı, E., Çetin, E., Aydemir, Ö., Tezel, A. M.A., B. (2013) Toplum gözüyle sağlık çalışanlarına şiddet: Nedenler, tutumlar, davranışlar, GMJ, 2013: 5-10
• Özcan, N. K. Bilgin, H. (2011) Türkiye’de sağlık çalışanlarına yönelik şiddet: Sistematik derleme, Turkiye Klinikleri J Med Sci, 31(6): 1442-1456
• Pinar, T., Acikel, C., Pinar, G., Karabulut, E., Saygun, M., Bariskin, E., Guidotti, T. L., Akdur, R., Sabuncu, S., Bodur, S., Egri, M., Bakir, B., Acikgoz, E. M., Atceken, I. Cengiz, M. (2017) Workplace violence in the health sector in Turkey: a national study, Journal of Interpersonal Violence, 37(15): 2345-2365
• Saines, J. C. (1999) Violence and aggression in A & E: recommendations for action, Accid Emerg Nurs, 7(1): 8-12
• TBMM (2013). Sağlık çalışanlarına yönelik artan şiddet olaylarının araştırılarak alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla kurulan meclis araştırması komisyonu raporu, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi.
• Turhan, O., Ahmed, F., Aslan, D., Erişgen, G., Çakır, B., Sengelen, M. Yıldız, A. (2010) Önlenebilir Bir Sorun: Hekime Yönelik Şiddet, Ankara: Türk Tabipler Birliği Yayınları.
• Turla, A., Aydın, B. Ünlü, B. (2012) İntern hekimlerin hekime yönelik şiddet konusunda yaşanmışlıkları ve düşünceleri, Adli Tıp Bülteni, 17(1): 5-11
• Yağbasan, M. Çakar, F. (2006) Doktor-hasta ilişkisinde dile ve davranışa dayalı iletişimsel sorunları belirlemeye yönelik bir alan araştırması, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (15): 609-629