18.Yüzyıl Osmanlı Tıbbında İz Bırakan Bursa Hekimleri

18.Yüzyıl’da Osmanlı tıbbında etkili olan ekollerden birisi Paracelsus (1493 – 1541) tarafından kurulmuş olan iyatrokimya (iatrochemie) akımıdır. Bu akım esas olarak, varlığın temelinin canlı ya da cansız ayırımı yapmaksızın inorganik maddelerden oluştuğu ilkesine dayanmaktadır. Paracelsus canlının yapısını kimyasal esaslara dayandırmaktaydı.

Canlının yapısı kimyasal olduğuna göre onda meydana gelen hastalıkların tedavisi de kimyasal prensiplere dayalı olmalıydı. Canlı yada cansız bütün maddeler özde ortak ana temel maddelerden meydana gelmektedir. Canlının cansızdan farkı yapılanmasındadır. Başka bir ifade ile Paracelsus, tedavide o güne kadar yaygın olarak kullanılan bitkisel ve hayvansal kökenli maddeler yerine, inorganik kökenli maddeleri önermekteydi. Bunlar arasında civa, civa bileşikleri, kükürtlü bileşikler ve çeşitli tuzlar yer almaktaydı.

Modern tıbbın sentetik ilaçlar yapma hususundaki buluşu tedavi alanında hekimliğe yeni ufuklar kazandırır. 17.Yüzyıl’da, Paracelsus’un eserleri Salih bin Nasrullah (Nasrullah oğlu Halepli Salih Efendi) tarafından Arapça’ya çevrilir. Akım, Osmanlı’da 18.Yüzyıl başlarında büyük bir ivme kazanır. Salih bin Nasrullah’ın 1710 yılında ölümünden sonra iyatrokimya akımının Osmanlı’daki temsilcisi Ömer Şifai olur. Akım daha sonra Ömer Şifai’nin öğrencisi Ali Münşi tarafından sürdürülür.

Ali Münşi Oswald Croll, Adrian Mynsicht, Michael Ettmüller gibi iyatrokimyacıları izler. Ancak kendisi simyacı değil, bir hekim, bir eczacı ve bir laboranttır.

Ali Münşi, Bidaat el-Mübdeti adlı eserinde hastalıkların tedavisinde gümüş, antimon, nişadır, bakır, altın, kalay, kurşun, çinko ve bileşiklerinden hazırlanmış ilaçların kullanılmasını önerir.

ÖMER ŞİFAİ “Bursalı Ömer Şifai, Bursa ’nın Hekim Dedesi”

18.Yüzyılda yaşamış hekimlerimizdendir. Her ne kadar Bursa’lı diye tanınsa da aslen Sinop’ludur. Sinop’un Akliman köyünde doğmuştur.

Doğum yılı bilinmemektedir. Şeyh Hasan Fatin’in oğludur. Medresede okudu. Mevlevilik tarikatına girdi ve “dedelik” derecesine yükseldi.

Önce Konya’da, sonra Kahire’de tıp eğitimi alan Ömer Şifai, birçok yerde çalıştıktan sonra Bursa’ya gelmiş ve ölünceye kadar Bursa’da yaşamıştır. Kaf ilmi denilen kimya ile uğraşmış, uzun yıllar Bursa Yıldırım Darüşşifası’nda hekimlik ve başhekimlik yapmıştır.

Her ne kadar İslam kültürü ile yetişmişsede yaşadığı dönemde Osmanlı’da birçok hekimde görülen “batılaşma” izleri Ömer Şifai’de de görülür. Çağdaşı Ali Münşi gibi Ömer Şifai’de 16.Yüzyılda yaşamış olan Paracelsus (1493-1541) tarafından ortaya atılan, 17. ve 18.Yüzyıl’da büyük gelişme gösteren “iatrokimya akımının” etkisi altında kalmıştır.

Ömer Şifai, 1704 senesinde hastalıkların tedavisinde kimyadan faydalanma konusunda bir dizi küçük kitap (risale) yazmıştır. Yazdığı kitaplar doktor Paracelsus’un kitaplarından tercümedir. Bu dönemde Osmanlı’da tıp Calinus ve İbn-i Sina taraftarıydı. Yeni tıp akımı, hekimler arasında taraftar bulunca çıkarılan bir ferman ile yasaklanır. Fermana rağmen Ömer Şifai çalışmalarını sürdürür.

Ömer Şifai’nin Bursa Pınarbaşı Mezarlığı’nda bulunan mezarı. Mezar, 1958 yılında Bursa- Bilecik Tabip Odası tarafından yaptırılmıştır.

Türkçe dışında Arapça, Farsça, Fransızca ve Latince bilen Ömer Şifai 1746 (1742 ?, 1747 ?) yılında vefat eder. Bursa’da Pınarbaşı Mevlevihanesi’nin karşısındaki mezarlığa (Pınarbaşı Mezarlığı) defnedilir. 1950’li yıllarda, her 14 Mart Tıp Bayramı’nda, Atatürk Anıtı’nda yapılan törenden sonra hekimler tarafından ziyaret edilen Ömer Şifai’nin mezarı, 1958 yılında Bursa-Bilecik Tabip Odası tarafından yeniden yaptırılır.

Başlıca eserleri:
• El-Cevher-ül-Ferid fi Tıbb-il-Cedid (hekim Salih Efendi’nin Paracelsus’tan yaptığı Arapça çevirinin Türkçe çevirisi).
• Hülasat-ül Ebdan (Bedenlerin Özü).
• Minhac-üt Tıp (Tıp Klavuzu).
• Mürşidü’l-Muhtar fi İlmi’l-Esrar (Simya İlmi Klavuzu, biyokimya ve farmakoloji ile ilgili çeviri).
• Kanun-il İrşad (Yol Gösterme Yasası).
• Müfredat fi’t-Tıbb.

KAYNAK:
• kurumsal.kultur.gov.tr/turkiye/genel/kimlerleunlu/omer-sifai-dede-1746
• dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/821/10423
• www.baktabul.net/tarih/242949-bursali-omer-sifai-bursanın -hekim-dedesi.
• hakkındabilgial.com.biyografiler/sairler-kimdir/4586-omer-sifai-efendi-kimdir.

 

ALİ MÜNŞİ “BURSALI ALi EFENDi, HEKiM ALi”

18.Yüzyıl başlarında Osmanlı’da yetişen değerli hekimlerden birisi de Bursa’lı Ali Münşi Efendi’dir. Ali Münşi’nin doğum tarihi bilinmemektedir. 1710 yılında yazdığı Kınakına Risalesi’nde “hekimliğinin ilk yılları olduğunu” belirtmesinden 1680’li yılların ortalarında doğduğu düşünülür. Yine Kınakına Risalesi’nin birkaç yerinde kendisinin Bursa’lı olduğunu belirtmektedir. Kimine göre İstanbul’da doğmuş, daha çok Bursa’da oturduğundan Bursalı Ali Efendi olarak tanınmıştır. Bidaat el-Mübdeti adlı eserindeki bilgilerden ise Bursa’da doğduğu anlaşılır. Bir iddiaya göre Bursa’nın tanınmış ailelerinden Müfettişzade’lerden, bir başka iddiaya göre ise Menteşzade’lerdendir. Bursalı Ali Efendi ya da Hekim Ali olarak tanınır. Medrese eğitimini Bursa’da alan Ali Münşi, Yıldırım Bayezıd Darüşşifası Mevlevi hekimlerinden Ömer Şifai Dede’den tıp dersleri alır. Hocası Ömer Şifai gibi iatrokimya akımının belli başlı savunucularındandır. Bursa ve İstanbul’da bazı medreselerde müderrislik yapan ve aynı zamanda hekim dükkanı açarak hasta bakan Ali Münşi hekimlikteki becerisiyle ünlenir ve I.Mahmut döneminde Saray Hekimliği’ne atanır.

Galatasaray’daki Enderun Mektebi Hastalar Dairesi Başhekimi olur. Birçok doğu ve batı dilini bilen Ali Münşi genç yaşında 1733 (1734 ?, 1747?, 1750 ?) yılında İstanbul’da vefat eder. Kabrinin, Bursa’da Pınarbaşı Mevlevihanesi’nin karşısında şimdi yıkılmış bulunan kümbetin yanında hocası Ömer Şifai’nin kabrinin bulunduğu yerde olduğu iddia edilmiş ise de bulunamamıştır. Diğer bir iddiaya göre ise Ali Münşi Üsküdar Zeynep Kamil Hastanesi yakınında bulunan Bayrami tarikatından Himmet Dede Tekkesi yakınlarında Divitçiler Camii bahçesinde defnedilmiş, daha sonra Karacaahmet Mezarlığı’na nakledilmiştir. Edebiyatla da uğraşan Ali Münşi şiirlerinde “Münşi” mahlasını kullanmıştır.

Başlıca eserleri:
• Cerrahname (Darü’s-saade Ağası Beşir Ağa adına yazmıştır, nüshaları Süleymaniye ve Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir. Eserde Almanya’da cerrahinin kurucusu Hidanus, Galen ve İbn-i Sina’nın isimleri çokça geçmektedir. Cerrahinin bir sanat olduğunu belirten Ali Münşi, Paracelsus ve İbn-i Sina gibi bu sanatı icra edebilmek için anatomi bilmenin önemini vurgular. Paracelsus gibi tedavinin medikal yönünün önemine değinir).
• Bidaat el-Mübdeti (Başlangıç Bilgileri, 1731. Alfabetik sıraya göre ilaçların terkiplerini, kullanım şekillerini anlatır. Ayrıca maden sularının şifalı özelliklerinden bahseden eserin nüshaları Süleymaniye ve Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir).
• Kitab-ı Mynsicht Tercümesi (Alman hekim Adrian Von Mynsicht’ten çeviridir. İlaç bilgilerini içerir).
• Kuradat-ül-Kimya (Biyokimya üzerine, Alman hekim Michael Ettmüller’den tercüme, 18.Yüzyıl’ın ilk yarısında kaleme alınmıştır).
• Risale-i Panzehir (Panzehir Risalesi).
• Risale-i Fevaid-i Narcil-i Bahri (Latince ismi “lodoicea seychellarum” olan Narcil-i Bahri “deniz Hindistan cevizi” hakkında risale).
• Tuhfe-i Aliye (Kınakına Risalesi. Humma ve sıtma ilacı olarak kınakına bitkisi anlatılır. Sadrazam Hekimoğlu Ali Paşa ‘ya ithaf etmiştir).
• İpecacuanha Risalesi (Helvetus’tan tercümedir. Kusturucu özelliği olan altın kökünden ishallerde, amibli dizanteride, uyuzda, öksürükte, melankolide, kusma ve zehirlenmelerde nasıl yararlanılacağı anlatılır).
• Tercüme-i Zekeriya Razi.

 

KAYNAK:
• rehber.ihya.org/yenirehber/ali-munsi (Ali Münşi/Rehber.ihya.org-rehber ansiklopedisi)
• www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/ali_munşi (Ali Münşi hakkında ansiklopedik bilgi-türkçe bilgi)
• www.nedirvikipedi.com/viki/ali-munsi-hayatı (Ali Münşi Hayatı Vikipedi)
• tr.wikipedia.org/wiki/Ali_Münşi
• dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1273/14661
• www.tarihbilinci.com>…>tarihisahsiyetler>bilim (Ali Münşi-Tarih Portalı)
• www.izafet.net/threads/bursali-ali munsi.394300/
• ktp.isam.org.tr/doküman/recordist.php?maddekodu=150201&-max—
• www.istikamet.eu/showthread.php?7246 (Şerafettin Sabuncuoğlu ve Bursalı Ali Münşi)
• isamveri.org/pdfdkm/01/DKM011468.pdf (Bursalı Hekim Ali Münşi Efendi ( ? – 1733/1734), Prof.Dr.Nafiz Uzluk
• filozof.net/turkçe/tarihi-sahsiyetler-kisilikler/20211-bursalı-hekim-ali-munsi-efendi-kimdir-kısaca-hayatı-eserleri-hakkında-bilgi.html