Birleşmiş Milletler’in 22 Mart’ı Dünya Su Günü olarak kabul etmesinden 24 yıl geçmiş olmasına karşın küresel boyutta sorun yaşanmaya devam etmektedir. Örnek olarak; günümüzde insanların %26’sının kolera, tifo, dizanteri riski taşıyan dışkı ile kirlenmiş su içtiği hesaplanmaktadır. Günümüzde, 663 milyon kişi evine yakın bir yerde temiz ve güvenli içme suyu olmadığı için uzun yürüyüşler yapmak zorunda kalmaktadır.
“Ölümlerin neredeyse hemen hepsinin Broad Sokağı tulumbasına yakın olduğunu tespit ettim. Bu tulumbadan uzakta, bir başka sokak tulumbasına yakın olan evlerde ise sadece on ölüm vakası meydana gelmişti. Burada ölen kişilerin ailelerinden beşi ile konuştuğumda, evlerine daha yakın bir tulumba olmasına rağmen, Broad Sokağı tulumbasının suyunu daha çok beğendikleri için damacanalarını oradan doldurduklarını öğrendim. Diğer üç ölü ise, Broad Sokağı’na yakın bir okula giden çocuklardı.
Şüpheli tulumba yakınındaki evlerde ise 61 adet ölüm vakası tespit ettim. Bu kişilerin tamamı Broad Sokağı tulumbasından su içen kişilerdi.”
John Snow makalesinde, 1854 yılında Londra’da yaşanan kolera salgınını bu sözlerle anlatıyordu. Henüz etkeninin bilinmediği salgın, 31 Ağustos 1854 günü ortaya çıkmış, daha ilk gün onlarca kişinin ölümüne neden olmuştu. Hastalığın kötü hava koşulları nedeniyle olduğuna inanılıyordu ve bu nedenle kentte yaşayanların dörtte üçü kenti terk etmişti. Olgu sayısı patlamış, salgının onuncu gününde ölenlerin sayısı 500’e ulaşmıştı. Snow, toplum tarafından körü körüne inanılan kötü hava koşullarının hastalık nedeni olduğu düşüncesine karşı çıkıyor, çoğunluğun yaptığı gibi kötü havayı suçlamak ya da kenti terk etmek yerine bilimden ve onun yöntemlerinden yararlanarak gerçek nedeni bulmak için uğraş veriyordu. Bu uğraşı, onun halk sağlığının en önemli başarılarından birine imza atan kişi olarak tarihe geçmesini sağlayacaktı. Yaşanan salgın deneyimi, insanlığın kulağına küpe olması gereken, yol gösterici bir takım mesajlar bırakması nedeniyle çok değerlidir.
İnsan yaşamı ve sağlık için vazgeçilmez olan su, yokluğunda ya da olumsuz koşullarında insanlığın yok olmasına da neden olabilmektedir. Üstelik bu durum sadece insanlar için değil; birlikte yaşadığımız suya bağımlı tüm canlılar için de geçerlidir. Sağlıklı yaşam için su; temiz olmasının yanı sıra “sağlıklı” da olmalıdır. Sağlıklıdan kasıt, içme suyunun sağlık için gereken mineral ve elementleri de içermesidir.
70’li yıllarda sağlığın, toplumsal gelişimin gerisinde kaldığı ve toplumlararası büyük sağlık eşitsizliklerinin oluştuğu saptamasını yapan Dünya Sağlık Örgütü, 6-12 Eylül 1978 günlerinde Alma-Ata’da uluslararası bir konferans düzenledi. Konferans sonrası Temel Sağlık Hizmetleri Bildirgesi yayınlandı. Snow’dan 124 yıl sonra toplum sağlığı açısından suyun önemi bir kez daha uluslararası düzeyde belgelenmiş oldu. Bildirgede toplum sağlığı için; “temiz su sağlanması ve sanitasyon” olmazsa olmaz ilkelerden biri olarak tanımlandı. Bunun içinde hükümetler sorumlu tutularak gerekli önlemleri almakla görevlendirildi. Oysa Snow’un kolera ile savaştığı 1850’lerde de yöneticiler bu konuda kendilerini sorumlu görüyordu. Snow makalesinde;
“Bulgularımı, 7 Eylül’de St. James Manastırındaki yöneticilere aktardım. Onlara sunduğum veriler sayesinde, ertesi gün tulumbanın kolu söküldü.” diyordu ama; yerel görevliler kısa süre sonra kolu yerine taktılar ve resmi olarak durumu kabullenmediler. Her sorunun kendi kötü yönetimlerinden kaynaklandığı algısı ile gerçekleri/veriyi saklama çabasında kendini gösteren yönetici hastalığına yakalanmışlardı…Onlara göre sorun suda değildi.
Yerküre var olduğu ve üstünde “akıllı” canlı türleri yaşadığı sürece gündemden düşmeyecek olan temiz ve sağlıklı su; sıklıkla uluslararası belgelerde yer almaktadır. Örneğin; “Herkes için suyun ve sıhhi koşulların erişilebilirliği ve sürdürülebilir yönetiminin güvence altına alınması” Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinden birisi olarak tanımlanmıştır. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 28 Temmuz 2010’da “yaşam hakkının tam olarak yerine getirilebilmesi için zorunlu” hak olarak suyu göstermiştir.
Özetle; yaşam hakkı için zorunlu hak olan temiz su hakkı temel haklardan olup, bunun sağlanması görevi de hükümetlere, yerel yönetimlere düşmektedir. Böylelikle yerel yönetimlerin; suyu koruma, temizleme ve temiz olarak toplumun her kesimine ulaştırma, atık suları bertaraf etme, yeniden kazanma konusunda görevli olduğu söylenebilir.
Ancak yüzyılların biriktirdiği deneyim ve bilimsel bilgiye karşın günümüzde aşırı nüfus artışı, plansız-programsız kentleşme, sanayileşme, hatalı tarımsal uygulamalar bir yandan su kaynaklarını hoyratça tüketirken bir yandan kirlenmesine neden olmaktadır.
İçme suyu kaynakta, arıtımda, dağıtımda ya da ev/konuttaki tesisatta kirlenir. Bu nedenle suyun ilk kaynağından son kullanıcısına ulaştığı çeşmeye kadar güvenliğinin sağlanması gereklidir. İlk yapılması gereken su havzalarını korumak, kirlenmesine neden olacak oluşumları engellemektir. Kaynağında kirlenmiş suyun temiz ve sağlıklı hale getirilmesi güçlüklerle dolu ya da olanaksız olacaktır. Durgun kirli su, bulunduğu bölgede kirlenerek noktasal kirliliğe neden olurken; korunmasız bir şekilde, uzun mesafeler kat eden su ise yolu üzerindeki çevresel etmenler nedeniyle kolayca kirlenebilmekte ve kirleterek bir hat boyunca çizgisel kirliliğe neden olmaktadır. Kolay kirlenen ve kirleten su özenle korunmalıdır. Tarım uygulamalarının, sanayi ve tarımda su kullanımının bilimsel yöntemlere dayanarak düzenlenmesi ve denetlenmesi gerekir. Tarım ilaçları önemli bir kirlilik nedeni olarak önümüzde durmaktadır. Geçmişte arıtımı gerekmeyen yeraltı suları yanlış uygulamalar nedeniyle düşen kalitesi ve artan arıtım maliyeti ile sorundur.
İnsanlık tarihinde insana en büyük yararı sağlayan kimyasal, yaşama sağlık ve yıllar katmış olan klordur. Günümüzde de etkili ve en doğru dezenfektan olan klor yaygın bir şekilde kullanılmaya devam etmektedir. Aksi yöndeki görüşlerin ileri sunulmasının ardında bilimsel bilgi yoktur.
Çeşme suyu temel içme suyu olmakla birlikte, ambalajlı sular önemli açık kapatmaları nedeniyle değerlidir. Ambalajlı sular şebeke suyunun bulunmadığı yerlerde ya da şebeke suyunun temiz olmadığı acil/afet durumlarında içme suyu olarak ön plana geçmektedir.
Evsel arıtma cihazları da acil ve afet durumlarında, yerleşim yerlerindeki kirli suyun sağlıklı hale getirilmesinde kısa süreli kullanılabilir. Kısa süreli ve olağan dışı durumlar haricinde rutin olarak kullanılmaları önerilmez. Rutin kullanımda bu cihazların suyun içerisindeki mineral ve elementlerin kaybına neden olduğu ve zamanla içerisinde mikroorganizmaların yerleşimine bağlı zararlı olabildikleri unutulmamalıdır.
Yerel yönetimler temiz ve sağlıklı içme suyu sunmakla yükümlüdür. Ancak sürekliliğini izlemek ve takip etmek vatandaşların ve onların katıldıkları kurum ve kuruluşların da görevidir. Yerel Yönetimler su analizlerini düzenli olarak yapmalı ve sonuçları halk ile paylaşılmalıdır. Sağlanan suyun hiçbir kuşkuya neden olmayacak şekilde temiz ve sağlıklı olduğuna güvenin geliştirilmesi suyun şeffaf bir yönetim ile halka sunulmasına bağlıdır. Bir kentte çeşmeden akan su içilemiyorsa sorumlusu yerel yöneticilerdir.
Unutulmaması gereken; bir ülkede ya da daha küçük ölçekte, örneğin bir kentte şişe suyu kullanımı yaygınlığının, orasının geri kalmışlığının, yerel yönetimlerin görevlerini yerine getirmediğinin biricik göstergesi olduğudur.
Doç. Dr. ALPASLAN TÜRKKAN
___________________________________________________________
- Preventing diarrhoea through better water, sanitation and hygiene: exposures and impacts in low- and middle-income countries. World Health Organization 2014. http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/150112/1/9789241564823_eng.pdf
- Progress on sanitation and drinking water – 2015 update and MDG assessment. UNICEF and World Health Organization 2015.
- TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ ULUSLARARASI KONFERANSI BİLDİRİSİ (ALMA ATA) http://www.ttb.org.tr/mevzuat/index.php?option=com_content&task=view&id=521&Itemid=36